Nauczyciel a specjalne potrzeby edukacyjne ucznia

O roli nauczyciela we wspieraniu ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z Janem Lewandowskim, ekspertem z zakresu prawa oświatowego, kierownikiem Dolnośląskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Legnicy rozmawia Joanna Elmanowska.

Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – kim jest w obecnym, nowym porządku prawnym w oświacie?

Specjalne potrzeby edukacyjne wynikają z trudności, z jakimi dziecko musi zmierzyć się w różnych obszarach i na różnych etapach życia. Mogą wiązać się one z niepełnosprawnością ucznia lub trwającą u niego chorobą przewlekłą, która wpływa na jego funkcjonowanie w szkole. Specjalne potrzeby edukacyjne przejawiają uczniowie ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się i tacy, u których stwierdzamy deficyty kompetencji komunikacyjnych i zaburzenia sprawności językowych. Kolejna grupa problemów wynika z niedostosowania społecznego lub zagrożenia niedostosowaniem społecznym. Szczególnego wsparcia potrzebują uczniowie którzy w różny sposób doświadczyli sytuacji kryzysowych lub traumatycznych, a także tacy, którzy cierpią z powodu zaniedbań środowiskowych (mogą się z tym wiązać złe warunki bytowe ucznia i jego rodziny, brak troskliwej opieki rodzicielskiej itp.).

Od dwóch lat prawo wyróżnia także - jako okoliczność związaną ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – zaburzenia zachowania i emocji, czyli zaburzenia w rozwoju emocjonalnym dziecka. Z tej kategorii wyłaniają się również szczególne uzdolnienia, które są traktowane jako szczególne wyzwanie edukacyjne. Dotąd uznawano, że specjalnego traktowania w szkole wymagają dzieci, u których stwierdza się niepowodzenia szkolne, jednak obecnie w sposób sczególny dostrzeżono dzieci uzdolnione, które także potrzebują wsparcia, dostosowania metod nauczania, stawiania adekwatnych wyzwań. Inaczej tacy uczniowie poddają się zniechęceniu, a ich potencjał może być niewykorzystany.

Kto powinien rozpoznać specjalne potrzeby edukacyjne u ucznia?

Osobami do tego zobowiązanymi są nauczyciele i wychowawcy pracujący bezpośrednio z uczniami. To właśnie oni, podczas swojej pracy z uczniem, mają najlepszą możliwość obserwacji i szansę , aby zauważyć, że np. z dzieckiem dzieje się coś niepokojącego albo że jakieś czynności wykonuje on z trudem czy nadmierną łatwością. Obowiązkiem nauczyciela jest więc uważna obserwacja uczniów i wyczulenie na ich potencjalne trudności. w sytuacji, w której pojawi się podejrzenie, że dziecko może mieć problem z funkcjonowaniem w szkole, nauczyciel musi się upewnić, czy jego podejrzenia mają podstawy faktyczne, formalne i merytoryczne. W tym celu obowiązkowo przeprowadza obserwację pedagogiczną, ukierunkowaną na zauważenie pewnych czynników, charakterystycznych dla występowania konkretnych problemów, dysfunkcji, czy też deficytów rozwojowych. Po przeprowadzeniu obserwacji nauczyciel powinien wypełnić arkusz diagnostyczny, na podstawie którego dokonywana jest diagnoza wskazująca, ewentualny problem. Wyniki diagnozy powinny posłużyć do podejmowania odpowiednich działań związanych z pomocą psychologiczno-pedagogiczną.

Czyli można powiedzieć, że to nauczyciel w szkole, a nie poradnia psychologiczno-pedagogiczna rozpoznaje problem i stawia diagnozę?

Nie do końca i nie zawsze. Zdarza się, że dziecko z różnych przyczyn trafia bezpośrednio do poradni, np. dlatego, że jego dysfunkcje są zauważalne, albo na tyle specyficzne, że konieczna jest pogłębiona diagnostyka.

W innych przypadkach to nauczyciel (lub wychowawca) jest takim pierwszym diagnostą. To on zauważa, że w rozwoju ucznia pojawiają się jakieś elementy niepokojące albo że dziecko ma problemy związane z funkcjonowaniem w klasie. Może więc zbadać pierwszy ważny obszar: indywidualne potrzeby rozwojowe dziecka oraz jego możliwości psychofizyczne.

Drugim zadaniem nauczyciela jest określenie mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień ucznia - to nic innego jak elementy diagnozy funkcjonalnej dziecka.

Po trzecie nauczyciel rozpoznaje przyczyny niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu ucznia. Bierze tu pod uwagę także występowanie barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie ucznia i jego pełne uczestniczenie w życiu przedszkola, szkoły lub placówki.

Dlaczego ważne jest wczesne rozpoznanie problemu?

Weźmy przykład przedszkola. W przedszkolu obserwacja pedagogiczna zaczyna się w momencie, kiedy dziecko trafia do placówki, czyli od 3. roku życia, a kończy się w momencie osiągnięcia gotowości podjęcia przez dziecko zadań szkolnych. Diagnoza dotyczy rozpoznawania u dzieci dysharmonii rozwojowych i umożliwia podjęcie wczesnej interwencji. To pierwszy etap, kiedy np. możemy zauważyć pierwsze deficyty u dziecka, np. zaburzenia sprawności językowych i zaproponować dziecku odpowiednie wsparcie. Dalszy ciąg obserwacji pedagogicznej odbywa się w szkole na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Tam, z czasem, mogą się ujawnić inne problemy.

Warto pamiętać, że fobie szkolne i niepowodzenia edukacyjne w dużej mierze biorą się z problemów komunikacyjnych dziecka, tzn. z trudności ze zrozumieniem i przekazywaniem komunikatu. Badania pokazują, że gdybyśmy wcześniej poradzili sobie z problemami komunikacyjnymi, moglibyśmy uniknąć wielu problemów edukacyjno-rozwojowych. Dlatego do katalogu specjalnych potrzeb edukacyjnych zostały dodane zaburzenia mowy i języka.

Diagnozowanie specjalnych potrzeb edukacyjnych u uczniów to trudne zadanie. Wymaga stałego poszerzania wiedzy.

Zawód nauczyciela, moim zdaniem, jest bardzo podobny do zawodu lekarza – nieustannie trzeba się dokształcać, gdyż zakres wiedzy wciąż rośnie, a świat wokół nas się zmienia. Często słyszy się od nauczycieli i wychowawców, że nie są w stanie poradzić sobie ze wszystkimi problemami, bo nie są specjalistami. To prawda. Na szczęście mamy do dyspozycji specjalistów z różnych dziedzin: psychologów, pedagogów, logopedów, terapeutów pedagogicznych, doradców zawodowych. Dla dobra ucznia potrzebna jest praca zespołowa, konsultowanie się, wspólne szukanie najlepszych rozwiązań.

W którym momencie nauczyciel powinien informować rodzica o podjętych działaniach?

Jeśli nauczyciel stwierdzi, że uczeń ma problemy, to powinien poinformować najpierw wychowawcę, a potem dyrektora placówki o tym, że to konkretne dziecko wymaga podjęcia działań wspierających. Najpierw to nauczyciel ustala niezbędne formy udzielenia pomocy, okres jej udzielenia oraz wymiar godzin, w których będą realizowane. następnie musi to zaakceptować dyrektor placówki. Rodzic jest powiadamiany wtedy, gdy przypuszczenia o dysfunkcjach dziecka się potwierdzają, a szkoła lub placówka ma już gotowy plan konkretnych działań, które pomogą dziecku lepiej funkcjonować w środowisku szkolnym i zaspokoją jego specjalne potrzeby edukacyjne.

*

Zapis godzinnej rozmowy z naszym ekspertem, zawierającej dodatkowe wątki wpierania uczniów z SPE, można zobaczyć w ramach bezpłatnej Akademii SPE dla nauczycieli, wydawnictwa Nowa Era.

Nowa Era jest wydawcą programów multimedialnych „Śmiało do szkoły!” i „Moc emocji”, stanowiących cenne narzędzia w pomocy psychologiczno-pedagogicznej.