Dokument archiwalny

Od nowego roku szkolnego odrębne programy wychowawczy i profilaktyki zastąpi jeden – wychowawczo-profilaktyczny. Jak należy opracować nowy program, jakie elementy uwzględnić i w jakich szkołach obowiązuje – na te pytania odpowiada ekspert Portalu Oświatowego.

Wychowawczo-profilaktyczne zadania szkoły

Od 1 września 2017 r. zadania wychowawcze i profilaktyczne szkoły będą wynikały z ustawy Prawo oświatowe. U podstaw zmian leży założenie ustawodawcy, że działalność wychowawcza szkoły jest jednym z podstawowych celów polityki edukacyjnej państwa, a proces wychowania jest zadaniem realizowanym w rodzinie i w szkole, która w swojej działalności musi uwzględniać zarówno wolę rodziców, jak i priorytety edukacyjne państwa.

Wychowawcza funkcja szkoły znajduje odzwierciedlenie również w treści obowiązujących od roku szkolnego 2017/2018 nowych podstaw programowych.W wymaganiach dla poszczególnych zajęć edukacyjnych na każdym etapie edukacji zawarto treści wychowawczo-profilaktyczne.

Dyrektor szkoły odpowiada za dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły, natomiast do zadań organu prowadzącego szkołę lub placówkę należy m.in. wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne i sprzęt niezbędny do pełnej realizacji programów wychowawczo-profilaktycznych (art. 10 ust. 1 pkt 5 ustawy Prawo oświatowe).

Pytanie 1. Czy w szkołach dla dorosłych realizuje się w całości program wychowawczo-profilaktyczny lub jakąś wyodrębnioną część treści i działań o charakterze wychowawczym lub profilaktycznym?

W szkołach dla dorosłych nie ma obowiązku realizacji programu wychowawczo-profilaktycznego. Zasadniczo przepisy nie wprowadzają zmian w zakresie zasad realizacji zadań wychowawczych i profilaktycznych w szkołach dla dorosłych (art. 26 ust. 2 ustawy Prawo oświatowe). Szkoła nie ma obowiązku opracowywania odrębnego dokumentu w formie programu, należy jednak pamiętać, że realizuje treści wychowawcze i profilaktyczne określone w podstawie programowej definiowanej jako - obowiązkowe zestawy celów kształcenia i treści nauczania, w tym umiejętności, opisane w formie ogólnych i szczegółowych wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności, które powinien posiadać uczeń po zakończeniu określonego etapu edukacyjnego, oraz zadania wychowawczo-profilaktyczne szkoły, uwzględniane odpowiednio w programach wychowania przedszkolnego, programach nauczania i podczas realizacji zajęć z wychowawcą oraz umożliwiające ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych, a także warunki i sposób realizacji tych podstaw programowych (art. 4 pkt 24 ustawy Prawo oświatowe). Ponadto, jako jednostka systemu oświaty szkoła realizuje swoje zadania zgodnie z deklaracją wyrażoną w Preambule do ustaw oświatowych.

Pytanie 2. Czy w przedszkolu jest obowiązek opracowania programu wychowawczo-profilaktycznego?

Nie, przedszkole nie ma obowiązku opracowywania programu wychowawczo-profilaktycznego, o którym mowa w art. 26 ust. 1 ustawy Prawo oświatowe. Analizując treść zadań przedszkola określone w podstawie programowej znajdujemy treści i działania o charakterze wychowawczym oraz profilaktycznym. Program wychowania przedszkolnego, który nauczyciel opracuje/wybierze z rynku wydawniczego, ma gwarantować realizację podstawy programowej, czyli zawierać co najmniej te treści. W tej sytuacji nie ma konieczności formułowania odrębnego programu wychowawczo-profilaktycznego.

Jak stworzyć jeden program zamiast dotychczasowych dwóch

Obowiązek opracowania i realizowania jednego programu nie może polegać jedynie na połączeniu dotychczasowego szkolnego programu wychowawczego i programu profilaktyki w jeden dokument. Nowy program wychowawczo-profilaktyczny musi obejmować:

1) treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów oraz

2) treści i działania o charakterze profilaktycznym dostosowane do potrzeb rozwojowych uczniów, przygotowane w oparciu o przeprowadzoną diagnozę potrzeb i problemów występujących w danej społeczności szkolnej, skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców.

Dyrektor musi uwzględnić takie działania i procedury związane z opracowywaniem programu, aby w proces zaangażowani byli wszyscy nauczyciele, jak i przedstawiciele całej społeczności szkolnej. Warto przy tym podkreślić szczególną rolę wychowawcy, który jest odpowiedzialny za realizację zadań wychowawczo-profilaktycznych szkoły podczas zajęć z uczniami.

Etapy opracowywania i wdrażania programu profilaktyczno-wychowawczego
Diagnoza potrzeb i problemów	Zadania wychowawcze szkoły, oprócz formalnych wzorców, powinny uwzględniać specyfikę jej funkcjonowania, jej potrzeby i lokalnego środowiska, a także tradycje – wynikające z przyjętej koncepcji pracy szkoły. Uzupełnieniem tych założeń musi być uwzględnienie w programie treści i działań o charakterze profilaktycznym, dostosowanych do potrzeb rozwojowych uczniów, które obejmują szerszą grupę odbiorców – powinny być skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców. Dlatego przed przystąpieniem do opracowania programu konieczne jest podjęcie działań diagnostycznych dotyczących rozpoznania potrzeb szkoły. W tym zakresie szkoła może wykorzystać wyniki ewaluacji dotychczas podejmowanych w szkole działań w zakresie wychowania i profilaktyki. Konieczne jest przy tym uwzględnienie wymagań formalno-prawnych, z uwzględnieniem celów określonych w nowych przepisach.
Przyjęcie wspólnej koncepcji wychowania i systemu wartości ważnych dla społeczności szkolnej	W kontekście nowych wymagań warto zastanowić się nad takimi kwestiami jak: jakie są cele działalności szkoły w obszarze wychowania i profilaktyki? w jakich dokumentach i w jakim zakresie zostały zdefiniowane? jakie wartości/priorytety działalności wychowawczej są ważne i akceptowane przez całą społeczność szkoły? jaką funkcję w środowisku powinna pełnić szkoła i dlaczego? jakie są potrzeby społeczności szkolnej (uczniów, rodziców, nauczycieli)? jakie działania odpowiadają na te potrzeby? jakie można/należy podjąć, by zaspokoić te potrzeby? jakie zadania wychowawcze i profilaktyczne powinna realizować szkoła? do kogo powinny być skierowane? co ma być ich efektem? jakie są istotne dla środowiska, w którym działa szkoła? czy potrzeby te są stałe, w jakim zakresie się zmieniają?, jakie są uwarunkowania tych zmian? jaki jest kierunek tych zmian i z czego wynika? jaki jest poziom przygotowania szkoły do realizacji zadań wychowawczych i profilaktycznych? Konieczność opracowania nowego dokumentu powinna stać się również przyczynkiem do zweryfikowania oczekiwań rodziców w zakresie efektów wychowania.
Analiza dotychczasowych działań wychowawczych i profilaktycznych w szkole	Analiza skuteczności pracy szkoły w obszarach wychowania i profilaktyki pozwoli zidentyfikować metody i działania wychowawcze i profilaktyczne, które przyniosły oczekiwane rezultaty, ale także rozpoznać te, które nie przyniosły zamierzonych efektów, a być może pochłaniają zasoby, czas i energię, które można skierować w nowe lub sprawdzone rodzaje i obszar aktywności. Warto także podkreślić, że przepisy ustawy Prawo oświatowe poszerzają zadania dyrektora w związku ze sprawowaniem nadzoru pedagogicznego. Jednym z nich jest inspirowanie nauczycieli do poprawy istniejących lub wdrożenia nowych rozwiązań w procesie kształcenia, przy zastosowaniu innowacyjnych działań programowych, organizacyjnych lub metodycznych, których celem jest rozwijanie kompetencji uczniów (art. 55 ust. 1 pkt 4 ustawy).
Zdiagnozowanie aktualnej sytuacji wychowawczej w szkole i potencjalnych czynników zagrażających	W gromadzeniu informacji można wykorzystać obserwacje, analizę dokumentacji (wyniki klasyfikacji i promocji, analiza frekwencji, ocena efektywności udzielanej pomocy psychologiczno-pedagogiczne, wyniki sprawdzianów i egzaminów), wywiady, rozmowy, ankiety, metody wizualne, indywidualne, grupowe, interpersonalne. Narzędziami pomocnymi dla dyrektora w tym zakresie jest ewaluacja, monitorowanie, wspomaganie i kontrola. Przedstawiając radzie pedagogicznej ogólne wnioski wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz informacje o działalności szkoły, może on zainicjować dyskusję nad efektywnością dotychczasowych programów. Przedmiotem analizy warto uczynić wyniki ewaluacji programu wychowawczego i profilaktyki, z uwzględnieniem analizy osiągnięć absolwentów szkoły i skorelować je z przygotowaniem szkoły na przyjęcie uczniów, którzy w nowym roku szkolnym podejmą naukę w klasach I.
Ustalenie obszarów pracy, wybór priorytetów, określenie celów strategicznych i szczegółowych	Formułując cele pracy wychowawczej i profilaktycznej należy wziąć pod uwagę przede wszystkim określenie ich realizacji w czasie oraz mierzalność efektów (po czym poznamy, że cel został osiągnięty). Cele strategiczne (długoterminowe) wyznaczające kierunki pracy wychowawczej i profilaktycznej warto powiązać z celami wychowawczymi skorelowanymi z określonymi w modelu absolwenta np. w powiązaniu z efektami oddziaływań na poszczególnych etapach edukacji. Cele szczegółowe powinny dotyczyć, w zależności od potrzeb, działań średnio- i krótkoterminowych np. rok szkolny, semestr.
Formułowanie zadań i planowanie działań	Konieczne jest uwzględnienie wzajemnego przenikania się treści nauczania z celami wychowawczymi i kształtowaniem postaw uczniów w toku całej edukacji. O ile więc wspólne będą obszary oddziaływań określone w programie, o tyle cele i zadania wychowawcze oraz oddziaływania profilaktyczne będą na poszczególnych etapach edukacji różne. Ustalając konkretne działania, należy określić harmonogram oraz odpowiedzialnych za ich realizację. W harmonogramie warto również zaplanować sposoby monitorowania przebiegu działań i ich ewaluację. Zadania określone w programie wychowawczo-profilaktycznym powinny być realizowane w poszczególnych klasach, zatem powinny również uwzględniać potrzeby konkretnego zespołu klasowego, a także potrzeby indywidualne uczniów np. uwzględnienie odmienności kulturowej, specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów itp. Optymalnym rozwiązaniem jest więc opracowanie planu pracy wychowawczo-profilaktycznej dla określonej klasy. Należy pamiętać, że zgodnie z nową definicją podstawy programowej zadania wychowawczo-profilaktyczne szkoły, muszą być uwzględniane w programach nauczania wybranych i realizowanych przez nauczycieli uczących w danym oddziale, a także podczas realizacji zajęć z wychowawcą. Tym samym to wychowawca staje się osobą odpowiedzialną za przeniesienie i adaptację treści wychowawczych i profilaktycznych określonych w programie na grunt swojej pracy z klasą.
Planowanie ewaluacji programu wychowawczo-profilaktycznego	Ewaluację programu warto zaplanować na etapie projektowania zadań w programie i wpisać w działania związane z nadzorem pedagogicznym. Ich wyniki będą stanowić źródło informacji wykorzystywanych w procesie cyklicznej oceny sytuacji wychowawczej i skuteczności działań profilaktycznych podejmowanych przez szkołę.
Przyjęcie programów do realizacji	Procedura uchwalania programu profilaktyczno-wychowawczego jest analogiczna, jak w dotychczas obowiązujących przepisach dotyczących ustalania dwóch odrębnych dokumentów. Uchwalenie programu należy do kompetencji rady rodziców (art. 84 ustawy Prawo oświatowe). Jeżeli rada rodziców w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia roku szkolnego nie uzyska porozumienia z radą pedagogiczną w sprawie programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły lub placówki, program ten ustala dyrektor szkoły lub placówki w uzgodnieniu z organem sprawującym nadzór pedagogiczny. Program ustalony przez dyrektora szkoły lub placówki obowiązuje do czasu uchwalenia programu przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną. W szkołach i placówkach, w których nie tworzy się rad rodziców, program wychowawczo-profilaktyczny uchwala rada pedagogiczna.
Realizacja programu	Przyjęty do realizacji programy wychowawczo-profilaktyczny powinien stanowić ukierunkowanie pracy szkoły we wszystkich formach jej działalności. Zintegrowanie zadań dydaktycznych, profilaktycznych i wychowawczych powinno być zadaniem wszystkich nauczycieli i pracowników szkoły, z uwzględnieniem potrzeb konkretnego zespołu uczniów rozpoznanych przez wychowawcę i działań realizowanych podczas godzin wychowawczych, a także w ramach koordynowania przez niego pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Konieczne jest również aktywizowanie uczniów oraz włączenie rodziców, zarówno w zakresie kreowania stabilnego, jednolitego środowiska wychowawczego, jak i działań profilaktycznych kierowanych do tych podmiotów.
Modyfikacja programu	Wyniki ewaluacji programu należy wykorzystać do jego ewentualnej modyfikacji. Potrzeba modyfikacji programu może pojawić się także pod wpływem bieżących sytuacji w życiu szkoły.

Zadania rady pedagogicznej przy opracowywaniu i realizacji programu

Przystępując do opracowywania programu wychowawczo-profilaktycznego, warto poddać ten obszar pracy szkoły wspólnej refleksji w gronie rady pedagogicznej, również z punktu widzenia roli i zadań nauczycieli, którzy będą realizatorami większości działań. Delegowanie konkretnych zadań do wykonania może być udokumentowane np. w formie zapisu w programie, ze wskazaniem konkretnej osoby odpowiedzialnej personalnie za realizację zadania lub na podstawie decyzji dyrektora w sprawach przydziału nauczycielom stałych prac i zajęć w ramach wynagrodzenia zasadniczego (np. w zakresie czynności na dany rok szkolny).

Wspólne zastanowienie się i wypracowanie w gronie pedagogicznym ważnych dla szkoły celów w zakresie profilaktyki i wychowania i stałe zapoznawanie z wynikami ewaluacji programu wychowawczo-profilaktycznego, będzie także sprzyjało utożsamieniu się nauczycieli z kierunkami pracy wychowawczej i profilaktycznej szkoły.

Warto więc rozważyć powołanie zespołu lub zespołów zadaniowych na poszczególnych etapach przygotowania do opracowania programu i w czasie jego realizacji – ułatwi to podział zadań i zaangażowanie wszystkich nauczycieli na poszczególnych etapach pracy. Dyrektor może powołać taki zespół na czas określony lub nieokreślony (art. 111 pkt 5 ustawy Prawo oświatowe, § 4 rozporządzenia w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i przedszkoli). Zespół określa plan pracy i zadania do realizacji w danym roku szkolnym.

Pracą zespołu kieruje przewodniczący powoływany przez dyrektora na wniosek tego zespołu. W pracach zespołu mogą brać udział również osoby niebędące pracownikami tej szkoły. Podsumowanie pracy zespołu odbywa się podczas ostatniego w danym roku szkolnym zebrania rady pedagogicznej.

Przykładowa struktura programu wychowawczo-profilaktycznego

Przepisy nie określają, jaka powinna być budowa czy szczegółowa zawartość programu. Ważne, by dokument w spójny i zrozumiały sposób opisywał całość założeń działalności wychowawczej i profilaktycznej szkoły i w systemowy sposób porządkował działania szkoły. Przykładowa struktura programu może obejmować:

1) Opis strategii wychowawczo-profilaktycznej szkoły wynikającej z przyjętych założeń teoretycznych i uwarunkowań formalno-prawnych.

2) Uzasadnienie wynikające z diagnozy potrzeb w zakresie wychowania i profilaktyki, np. model absolwenta, rozpoznane zagrożenia, zachowania problemowe uczniów.

3) Cele ogólne i szczegółowe.

4) Treści wychowawczo-profilaktyczne.

5) Zadania i sposób ich realizacji.

6) Plan i harmonogram działań.

7) Założenia ewaluacyjne.

Pobierz: Przykład planu i harmonogramu działań określonych w programie wychowawczo-profilaktycznym w obszarze bezpieczeństwa.